مقدمه: فراتر از اعداد، به قلب سیگنال نفوذ کنید

در عصر دیجیتال، مدولاسیون عرض پالس (PWM) زبان مشترک میان میکروکنترلرها و دنیای فیزیکی است. زمانی که یک مهندس می‌خواهد سرعت یک موتور براشلس (BLDC) را در یک پهپاد تنظیم کند، یا زمانی که یک طراح سیستم‌های صوتی در حال کار بر روی آمپلی‌فایر کلاس D است، و یا حتی وقتی یک برد Arduino ساده نور یک LED را کم و زیاد می‌کند، PWM بازیگر اصلی صحنه است.

اما PWM یک شمشیر دو لبه است. اگرچه تولید آن ساده به نظر می‌رسد، اما پایداری، تمیزی لبه‌ها و دقت زمانی آن (Timing Accuracy) چالش‌برانگیز است. یک مولتی‌متر معمولی در مواجهه با سیگنال PWM مانند کسی است که سعی دارد با دیدن میانگین دمای یک ماه، وضعیت آب‌وهوای روزانه را پیش‌بینی کند! مولتی‌متر تنها ولتاژ موثر (Vrms) یا میانگین را نشان می‌دهد و از نمایش نویزها، لرزش‌ها (Jitter) و خرابی شکل موج عاجز است.

اینجا نقطه‌ای است که اسیلوسکوپ وارد می‌شود. در سال‌های اخیر، برند FNIRSI با ارائه مدل‌هایی نظیر 1014D (رومیزی)، DSO152 (جیبی) و 138Pro، انحصار اسیلوسکوپ‌های گران‌قیمت را شکست. اما آیا با یک اسیلوسکوپ ۱۰۰ دلاری می‌توان تحلیلی در حد استانداردهای مهندسی انجام داد؟ پاسخ "بله" است، به شرط آنکه دانش تنظیم صحیح را داشته باشید. در این مقاله طولانی و مرجع، ما نه تنها نحوه مشاهده موج، بلکه فیزیک پشت تنظیمات، دلایل علمی انتخاب‌ها و روش‌های عیب‌یابی مدارهای پیچیده را با اسیلوسکوپ FNIRSI بررسی خواهیم کرد.

فصل اول: فیزیک اندازه‌گیری و آماده‌سازی سیستم

قبل از اینکه به منوهای دستگاه بپردازیم، باید سخت‌افزار اندازه‌گیری را درک کنیم. کیفیت سیگنالی که روی صفحه می‌بینید، مستقیماً به کیفیت اتصال شما بستگی دارد.

۱.۱. پروب‌ها: چرا 10X فقط یک گزینه نیست، بلکه یک ضرورت است؟

اکثر اسیلوسکوپ‌های FNIRSI با پروب‌های غیرفعال (Passive Probes) عرضه می‌شوند. روی این پروب‌ها کلیدی برای تغییر وضعیت بین 1X و 10X وجود دارد.

• حالت 1X (تضعیف نشده): در این حالت، پروب مانند یک سیم مستقیم عمل می‌کند. امپدانس ورودی اسیلوسکوپ معمولاً ۱ مگا اهم است. اما مشکل اصلی ظرفیت خازنی (Capacitance) است. در حالت 1X، ظرفیت خازنی کابل و ورودی اسیلوسکوپ با هم جمع شده (حدود ۱۰۰ پیکوفاراد) و تشکیل یک فیلتر پایین‌گذر می‌دهند. این فیلتر فرکانس‌های بالا را حذف می‌کند. از آنجا که سیگنال PWM (حتی با فرکانس پایین) دارای لبه‌های تیز است که از هارمونیک‌های فرکانس بالا تشکیل شده‌اند، حالت 1X باعث می‌شود لبه‌های موج مربعی، گرد و منحنی دیده شوند.
• حالت 10X (تضعیف ۱۰ برابر): با فعال کردن این سوئیچ، یک مقاومت ۹ مگا اهمی با ورودی سری می‌شود. این کار دو مزیت حیاتی دارد:
  1. افزایش پهنای باند: اثر خازنی کاهش می‌یابد و شما می‌توانید لبه‌های تیز و واقعی PWM را ببینید.
  2. کاهش بارگذاری (Loading Effect): مقاومت ورودی به ۱۰ مگا اهم می‌رسد. این یعنی اسیلوسکوپ جریان کمتری از مدار شما می‌کشد و عملکرد مدار تحت تست را تغییر نمی‌دهد.

دستورالعمل اجرایی در FNIRSI:

1. کلید روی پروب را روی 10X قرار دهید.
2. دکمه Menu را روی اسیلوسکوپ بزنید.
3. گزینه Probe Attenuation را پیدا کرده و آن را از 1X به 10X تغییر دهید. (اگر این کار را نکنید، ولتاژ ۵ ولت را ۵۰۰ میلی‌ولت خواهید دید).

۱.۲. کالیبراسیون پروب (Probe Compensation)

یک موج PWM سالم باید کاملاً مربعی باشد. اگر گوشه‌های موج تیز و بیرون‌زده (Overshoot) یا گرد و تو رفته (Undershoot) باشد، ممکن است پروب شما کالیبره نباشد.

• پروب را به پایه تست ۱ کیلوهرتز که روی خود اسیلوسکوپ‌های FNIRSI (معمولاً یک زبانه فلزی در بالا یا کنار دستگاه) تعبیه شده، متصل کنید.
• اگر موج کاملاً مربعی نیست، با استفاده از پیچ‌گوشتی پلاستیکی همراه دستگاه، پیچ کوچک روی بدنه پروب را بچرخانید تا لبه‌ها کاملاً صاف شوند. این کار خازن جبران‌ساز داخل پروب را تنظیم می‌کند.

۱.۳. ایمنی: خطر حلقه زمین (Ground Loop)

بسیاری از اسیلوسکوپ‌های FNIRSI (مدل‌های پرتابل) با باتری کار می‌کنند که از نظر ایمنی "ایزوله" محسوب می‌شوند (Floating). اما اگر مدل رومیزی (مانند 1014D) را با آداپتور به برق وصل کرده‌اید، یا اسیلوسکوپ پرتابل خود را از طریق USB به کامپیوتر متصل کرده‌اید، زمین اسیلوسکوپ به زمین برق شهر وصل می‌شود.

• هشدار مرگبار: اگر در این حالت گیره زمین (Ground Clip) پروب را به نقطه‌ای از مدار وصل کنید که ولتاژ دارد (مثلاً خروجی یک اینورتر یا برق شهر)، اتصال کوتاه رخ داده و اسیلوسکوپ، مدار و پورت USB کامپیوتر شما خواهد سوخت.
• قانون طلایی: گیره مشکی پروب را فقط و فقط به منفی (GND) مدار متصل کنید.

فصل دوم: معماری تنظیمات ورودی (Input Coupling)

یکی از رایج‌ترین سوالات در فروم‌های الکترونیک بین‌المللی مثل EEVblog این است: "چرا دیوتی سایکل من غلط نمایش داده می‌شود؟" پاسخ اغلب در تنظیمات Coupling نهفته است.

۲.۱. تفاوت حیاتی AC و DC در تحلیل دیجیتال

• DC Coupling (کوپلینگ مستقیم): در این حالت، تمام مولفه‌های سیگنال (هم DC و هم AC) وارد دستگاه می‌شوند. برای PWM، این تنها حالت قابل قبول است. شما باید ببینید که سیگنال از ۰ ولت شروع شده و به ۵ ولت می‌رسد.
• AC Coupling (کوپلینگ خازنی): یک خازن در مسیر ورودی قرار می‌گیرد که جلوی ولتاژ DC را می‌گیرد. اگر سیگنال PWM (که ماهیت مثبت دارد، مثلا ۰ تا ۵ ولت) را با AC ببینید، اسیلوسکوپ میانگین ولتاژ را حذف می‌کند. در نتیجه، موج بین -۲.۵ ولت و +۲.۵ ولت نوسان می‌کند.
  • چرا این بد است؟ محاسبات دیوتی سایکل بر اساس عبور از سطح صفر (Zero Crossing) انجام می‌شود. وقتی سطح DC حذف شود، زمان‌بندی‌ها به هم ریخته و درصد دیوتی سایکل به خصوص در درصدهای کم یا زیاد، کاملاً اشتباه محاسبه می‌شود.

فصل سوم: هنر شکار سیگنال (تنظیمات Timebase و Trigger)

دیدن یک خط صاف یا یک توده رنگی روی صفحه به درد نمی‌خورد. شما نیاز به یک تصویر "ایستا" و با جزئیات دارید.

۳.۱. مدیریت زمان و نمونه‌برداری (Sampling Theory)

اسیلوسکوپ‌های دیجیتال بر اساس قضیه نایکوئیست (Nyquist) کار می‌کنند. برای بازسازی دقیق یک موج مربعی PWM، نرخ نمونه‌برداری باید حداقل ۱۰ برابر فرکانس سیگنال باشد تا بتواند لبه‌های تیز را ثبت کند.

• در اسیلوسکوپ‌های FNIRSI، با چرخش پیچ Timebase (محور افقی)، نرخ نمونه‌برداری تغییر می‌کند.
• قانون سرانگشتی: Timebase را طوری تنظیم کنید که بین ۲ تا ۵ سیکل کامل از موج PWM را ببینید. اگر بیشتر ببینید، جزئیات لبه‌ها (Rise Time) را از دست می‌دهید. اگر کمتر ببینید، پایداری کلی فرکانس را درک نمی‌کنید.

۳.۲. تریگرینگ پیشرفته (Triggering): قلب ثبات تصویر

اگر تصویر موج روی صفحه حرکت می‌کند (Scrolling) یا چشمک می‌زند، مشکل از تریگر است. تریگر به اسیلوسکوپ می‌گوید: "صبر کن تا ولتاژ به نقطه X برسد، سپس عکس بگیر و نمایش بده".

در سمت راست صفحه نمایشگرهای FNIRSI، یک فلش کوچک وجود دارد. این فلش سطح ولتاژی را نشان می‌دهد که اسیلوسکوپ منتظر آن است.

• برای یک سیگنال PWM استاندارد ۵ ولتی (TTL)، سطح تریگر باید دقیقاً در میانه دامنه، یعنی روی ۲.۵ ولت باشد.
• اگر فلش تریگر بالای موج (مثلاً ۵.۵ ولت) یا زیر موج باشد، شرط تریگر هرگز برقرار نمی‌شود و تصویر ناپایدار خواهد بود.

1. Auto Mode: رایج‌ترین حالت. اگر تریگر پیدا نشود، اسیلوسکوپ باز هم موج را نمایش می‌دهد (حتی اگر لرزان باشد). برای PWMهای پیوسته عالی است.
2. Normal Mode: صفحه نمایش "فریز" می‌ماند و آپدیت نمی‌شود مگر اینکه شرط تریگر دقیقاً برقرار شود. این حالت برای PWMهایی که قطع و وصل می‌شوند مناسب است.
3. Single Mode: اسیلوسکوپ منتظر می‌ماند، به محض دریافت اولین پالس PWM، آن را شکار کرده و متوقف (Stop) می‌شود. این حالت برای تحلیل "لحظه راه‌اندازی" (Start-up) یک موتور یا مدار بسیار حیاتی است تا ببینید آیا در لحظه اول جهش ولتاژ (Spike) دارید یا خیر.

فصل چهارم: تحلیل پارامترها و عیب‌یابی (Advanced Analysis)

اکنون که موج ثابتی داریم، بیایید مانند یک کارآگاه مدار را تحلیل کنیم. صرفاً دیدن موج کافی نیست؛ شکل موج با شما حرف می‌زند.

۴.۱. تفسیر اندازه‌گیری‌های اتوماتیک (Measurements)

در منوی Measure دستگاه FNIRSI، پارامترهای زیر را فعال کنید:

• Duty+ (%): دیوتی سایکل مثبت. (زمان روشن بودن تقسیم بر کل زمان).
• Freq (Hz): فرکانس. آیا با کدی که در میکروکنترلر نوشته‌اید مطابقت دارد؟ نوسان در این عدد نشان‌دهنده ناپایداری منبع کلاک است.
• Vpp (Voltage Peak-to-Peak): ولتاژ پیک تا پیک. اگر PWM شما ۵ ولت است اما Vpp را ۶ ولت می‌بینید، یعنی نویز یا "Overshoot" دارید.
• Rise Time: زمانی که طول می‌کشد ولتاژ از ۱۰٪ به ۹۰٪ برسد.
  
  ۴.۲. تشخیص مشکلات مدار از روی شکل موج (Visual Troubleshooting)

• مشاهده: موج مربعی نیست و شبیه بال کوسه یا دندان کوسه شده است.
• علت علمی: مقاومت خروجی درایور زیاد است یا ظرفیت خازنی (Capacitance) مسیر بالاست (مثلاً استفاده از کابل طولانی یا گیت ماسفت با ظرفیت بالا).
• نتیجه در مدار: اگر این سیگنال به گیت یک ماسفت قدرت می‌رود، باعث می‌شود ماسفت در ناحیه خطی (Linear Region) بیشتر بماند و به شدت داغ شود.

• مشاهده: در لبه‌های بالارونده و پایین‌رونده، موج دچار نوسانات میرا شونده می‌شود (جهش‌های تیز ولتاژ).
• علت علمی: اندوکتانس پراکنده (Stray Inductance) در مدار یا پروب. معمولاً ناشی از اتصال زمین طولانی است.
• نتیجه در مدار: این جهش‌ها می‌توانند از ولتاژ شکست قطعات عبور کرده و باعث سوختن میکروکنترلر یا درایور شوند. همچنین منبع اصلی تداخل الکترومغناطیسی (EMI) هستند.

• مشاهده: لبه‌های عمودی موج تار هستند یا به چپ و راست می‌لرزند، در حالی که بقیه موج ثابت است.
• علت علمی: منبع تغذیه میکروکنترلر نویز دارد یا تایمر داخلی میکروکنترلر با وقفه‌های نرم‌افزاری (Interrupts) تداخل دارد.
• نتیجه در مدار: در کنترل دقیق سروو موتورها، این لرزش باعث لرزش بازوی ربات یا نویز صوتی در موتور می‌شود.

۴.۳. مفهوم Dead Time (زمان مرده) در پل‌های H

اگر در حال تحلیل اینورترها یا درایورهای موتور (H-Bridge) هستید، باید از دو کانال اسیلوسکوپ FNIRSI همزمان استفاده کنید.

• پروب کانال ۱ را به گیت ماسفت بالا و پروب کانال ۲ را به گیت ماسفت پایین وصل کنید.
• باید فاصله‌ای زمانی را ببینید که هر دو سیگنال خاموش هستند. به این فاصله Dead Time می‌گویند.
• اگر لبه پایین‌رونده کانال ۱ با لبه بالارونده کانال ۲ تداخل داشته باشد (Shoot-through)، ماسفت‌های شما اتصال کوتاه شده و منفجر می‌شوند. اسیلوسکوپ بهترین ابزار برای تنظیم دقیق این پارامتر است.

فصل پنجم: محدودیت‌های اسیلوسکوپ‌های FNIRSI

برای یک استفاده حرفه‌ای، باید بدانیم ابزار ما کجا کم می‌آورد. مدل‌های FNIRSI (مثل 1014D) معمولاً پهنای باند آنالوگ ۱۰۰ مگاهرتز (اسمی) دارند، اما در عمل برای سیگنال‌های مربعی دقیق تا حدود ۱۰ تا ۲۰ مگاهرتز عالی هستند.

• پدیده Aliasing: اگر فرکانس PWM شما خیلی بالا باشد و Timebase را خیلی کند تنظیم کنید، ممکن است فرکانس را اشتباه ببینید (مثلاً ۱۰ مگاهرتز را ۱ کیلوهرتز ببینید). همیشه با دکمه Auto Set شروع کنید تا محدوده تقریبی دستتان بیاید و سپس دستی تنظیم کنید.
• نرخ بروزرسانی (Waveform Update Rate): این دستگاه‌ها ممکن است گلایچ‌های (Glitch) خیلی سریع و نادر را نشان ندهند. برای شکار این‌ها از قابلیت Single Trigger استفاده کنید.

نتیجه‌گیری

تحلیل سیگنال PWM با اسیلوسکوپ FNIRSI، تلفیقی از هنر و علم است. شما با انتخاب پروب 10X پهنای باند را حفظ می‌کنید، با کوپلینگ DC واقعیت ولتاژ را می‌بینید و با تنظیم دقیق تریگر، زمان را متوقف می‌کنید. به یاد داشته باشید که یک موج مربعی تمیز در اسیلوسکوپ، یعنی بازدهی بالا، حرارت کمتر و عمر طولانی‌تر برای مدار الکترونیکی شما. حالا که مسلح به دانش "چرا" و "چگونه" هستید، پروب خود را متصل کنید و داستان پنهان مدارتان را بخوانید.

واژه‌نامه تخصصی (Glossary)

• Duty Cycle (دیوتی سایکل): نسبت زمان روشن بودن پالس به کل دوره تناوب.
• Period (دوره تناوب): زمان کل یک سیکل خاموش و روشن (معکوس فرکانس).
• Vpp (Voltage Peak-to-Peak): اختلاف ولتاژ بین ماکزیمم و مینیمم سیگنال.
• Rise Time (زمان صعود): مدت زمانی که سیگنال از ۱۰٪ به ۹۰٪ دامنه نهایی می‌رسد.
• Trigger (تریگر): مکانیزمی برای هماهنگ‌سازی شروع رسم نمودار با یک رویداد خاص ولتاژی.
• Coupling (کوپلینگ): روش اتصال سیگنال ورودی به مدار داخلی اسیلوسکوپ (AC/DC).
• Attenuation (تضعیف): ضریب کاهش دامنه سیگنال توسط پروب (10X یعنی سیگنال ۱۰ برابر کوچک می‌شود تا ایمن‌تر و دقیق‌تر اندازه گیری شود).