در مهندسی الکترونیک و سیستم‌های کنترل دقیق، صحت عملکرد مدارات و قابلیت اطمینان داده‌های دریافتی، وابستگی مستقیمی به پایداری و دقت سیگنال‌های ورودی دارد. سیگنال ژنراتور DC (DC Signal Generator) یا منبع کالیبراسیون دقیق، ابزاری آزمایشگاهی است که جهت تولید مقادیر ولتاژ و جریان مستقیم با دقت بالا، نویز حداقل و پایداری زمانی طولانی طراحی شده است. برخلاف تصور رایج که ژنراتورها را صرفاً مولد امواج متناوب می‌داند، ژنراتورهای DC نقش "مرجع استاندارد" (Standard Reference) را در فرآیندهای تست، عیب‌یابی و کالیبراسیون ایفا می‌کنند. این تجهیزات با بهره‌گیری از معماری‌های پیشرفته دیجیتال به آنالوگ (DAC) و مراجع ولتاژ دقیق داخلی، قادرند سیگنال‌هایی با خطای کمتر از میکروولت یا میکروآمپر تولید کنند. هدف اصلی این مقاله، تشریح مبانی عملکردی سیگنال ژنراتورهای DC، تمایز فنی آن‌ها با منابع تغذیه و ژنراتورهای AC، و بررسی کاربردهای حیاتی آن‌ها در صنایع ابزار دقیق و آزمایشگاه‌های تحقیق و توسعه (R&D) است.

سیگنال ژنراتور DC دقیقا چه کاری انجام می‌دهد؟

بسیاری از افراد سیگنال ژنراتور را با "منبع تغذیه" اشتباه می‌گیرند. اگرچه هر دو ولتاژ تولید می‌کنند، اما تفاوت آن‌ها مانند تفاوت یک "شیلنگ آب آتش‌نشانی" با یک "قطره‌چکان آزمایشگاهی" است. منبع تغذیه برای تأمین توان (Power) طراحی شده است و معمولاً دارای نویز (ریپل) بوده و دقت تنظیم ولتاژ آن در حد دهم ولت است. در مقابل، سیگنال ژنراتور DC برای تولید یک "سیگنال مرجع" (Reference Signal) طراحی شده است. این دستگاه دارای ویژگی‌های زیر است: دقت بسیار بالا (High Precision): توانایی تولید ولتاژ با دقت میلی‌ولت یا میکرو‌ولت. پایداری (Stability): عدم تغییر خروجی با گذشت زمان یا تغییر دما. نویز بسیار کم: تولید سیگنالی خالص برای جلوگیری از خطا در مدارات حساس.

۱. اصول عملکرد و معماری داخلی سیگنال ژنراتورهای DC

سیگنال ژنراتور DC یک دستگاه الکترونیکی ابزار دقیق است که وظیفه اصلی آن تولید (Generate) یا تزریق (Source) ولتاژ و جریان مستقیم با مشخصات قابل تنظیم و کنترل شده است. معماری داخلی این دستگاه‌ها بر پایه مدارهای فیدبک حلقه بسته (Closed-loop Feedback) و مبدل‌های دیجیتال به آنالوگ (DAC) با رزولوشن بالا استوار است
در هسته مرکزی این سیستم، یک مرجع ولتاژ (Voltage Reference) بسیار پایدار قرار دارد (معمولاً از نوع Bandgap یا Zener دفن شده) که کمترین میزان دریفت حرارتی و زمانی را داراست. میکروپروسسور دستگاه، مقدار دیجیتالی تنظیم شده توسط کاربر را به DAC ارسال کرده و آن را با ولتاژ مرجع مقایسه می‌کند. خروجی حاصل، توسط طبقات تقویت‌کننده دقیق (Precision Amplifiers) به سطح ولتاژ یا جریان مطلوب می‌رسد. برخلاف منابع تغذیه سوئیچینگ، طبقات خروجی در سیگنال ژنراتورهای DC معمولاً به صورت خطی (Linear) طراحی می‌شوند تا نویز فرکانس بالا و ریپل خروجی به حداقل ممکن برسد.
یکی از قابلیت‌های کلیدی در معماری ژنراتورهای پیشرفته (مانند SMU)، امکان عملکرد در حالت "چهار ربعی" (Four-Quadrant Operation) است. این بدین معناست که دستگاه نه تنها می‌تواند به عنوان منبع (Source) عمل کرده و توان تحویل دهد، بلکه قادر است به عنوان بار الکترونیکی (Sink) عمل کرده و جریان را جذب نماید. این ویژگی برای تست قطعات فعال و شبیه‌سازی شرایط واقعی مدار در بارگذاری‌های مختلف حیاتی است.

۲. تحلیل تمایز فنی سیگنال ژنراتور DC و منبع تغذیه آزمایشگاهی

اگرچه هر دو دستگاه "منبع تغذیه" و "سیگنال ژنراتور DC" خروجی ولتاژ و جریان مستقیم ارائه می‌دهند، اما اهداف طراحی و پارامترهای عملکردی آن‌ها کاملاً متفاوت است. منبع تغذیه (Power Supply) برای انتقال توان الکتریکی به بار طراحی شده است، در حالی که سیگنال ژنراتور DC برای تولید سیگنال تحریک (Stimulus Signal) جهت تست و اندازه‌گیری طراحی می‌شود. تفاوت‌های فنی عمده عبارتند از:

• دقت و رزولوشن (Accuracy & Resolution): منابع تغذیه معمولاً دارای دقت تنظیم ولتاژ در محدوده ۱۰ تا ۱۰۰ میلی‌ولت هستند. در مقابل، سیگنال ژنراتورهای DC دارای رزولوشنی در محدوده میکروولت ($\mu V$) یا نانو ولت هستند و دقت آن‌ها معمولاً به صورت PPM (Parts Per Million) بیان می‌شود. این سطح از رزولوشن برای تحریک مدارهای مبدل آنالوگ به دیجیتال (ADC) ضروری است.

• نویز و ریپل (Noise & Ripple): خروجی منابع تغذیه، به ویژه انواع سوئیچینگ، حاوی نویزهای فرکانس بالا و ریپل قابل توجهی است که برای مدارهای حساس اندازه‌گیری مضر است. سیگنال ژنراتورهای DC با استفاده از فیلترهای سنگین و شیلدینگ پیشرفته، خروجی بسیار صاف و با نویز بسیار پایین (Low Noise floor) ارائه می‌دهند. 
• امپدانس خروجی و پاسخ گذرا: منابع تغذیه برای داشتن امپدانس خروجی بسیار پایین جهت تثبیت ولتاژ در برابر تغییرات بار طراحی شده‌اند. ژنراتورهای DC نیز امپدانس پایینی در حالت ولتاژ دارند، اما اولویت طراحی آن‌ها صحت دامنه سیگنال است و نه پاسخ سریع به تغییرات ناگهانی جریان بار (Load Transient).

 

۳. بررسی تفاوت‌های ساختاری ژنراتورهای سیگنال DC و AC (فانکشن ژنراتور)

سیگنال ژنراتورهای AC که غالباً فانکشن ژنراتور (Function Generator) نامیده می‌شوند، برای تولید سیگنال‌های متغیر با زمان در حوزه فرکانس (مانند سینوسی، مربعی، مثلثی) طراحی شده‌اند. تکنولوژی غالب در این دستگاه‌ها سنتز دیجیتال مستقیم (DDS) است. تفاوت‌های بنیادین آن‌ها با ژنراتورهای DC به شرح زیر است:

1.ماهیت سیگنال خروجی: هدف اصلی فانکشن ژنراتور، کنترل فرکانس، دامنه و فاز سیگنال است. اگرچه اکثر فانکشن ژنراتورها قابلیت اعمال DC Offset را دارند، اما این قابلیت صرفاً یک ویژگی جانبی است و فاقد دقت، پایداری و رزولوشن بالای یک ژنراتور DC اختصاصی می‌باشد. ژنراتور DC به طور تخصصی برای "فرکانس صفر" بهینه شده است و پارامترهای پایداری بلندمدت (Long-term Stability) در آن اولویت دارد.

2.قابلیت جریان‌دهی و Sinking: فانکشن ژنراتورها معمولاً دارای امپدانس خروجی استاندارد ۵۰ اهم هستند و برای تحریک مدارهای با امپدانس بالا طراحی شده‌اند. آن‌ها توانایی تامین جریان بالا یا جذب جریان (Sink) را ندارند. در مقابل، سیگنال ژنراتورهای DC (به ویژه مدل‌های کالیبراتور پروسه) طوری طراحی شده‌اند که بتوانند در لوپ‌های جریانی استاندارد صنعتی (مانند ۴-۲۰ میلی‌آمپر) قرار گرفته و جریان مورد نیاز را با دقت بالا تامین یا تنظیم کنند.

3.خطی بودن (Linearity): در کاربردهای DC، خطی بودن تغییرات ولتاژ در کل بازه بسیار مهم است. ژنراتورهای DC دارای خطای غیرخطی (Non-linearity error) بسیار ناچیزی هستند، در حالی که در ژنراتورهای AC تمرکز بر روی اعوجاج هارمونیک (THD) پایین است و دقت سطح DC در اولویت دوم قرار دارد.

۴. پارامترهای حیاتی: دقت، پایداری (Stability) و ضریب دمایی

هنگام انتخاب و استفاده از سیگنال ژنراتورهای DC در کاربردهای حساس، درک پارامترهای مترولوژی دستگاه ضروری است. کیفیت یک ژنراتور DC با سه شاخصه اصلی سنجیده می‌شود که تعیین‌کننده کلاس کاری دستگاه هستند:
دقت مطلق (Absolute Accuracy): این پارامتر بیانگر حداکثر انحراف خروجی واقعی دستگاه نسبت به مقدار تنظیم شده است و معمولاً شامل خطای گین (Gain Error)، خطای آفست (Offset Error) و خطای غیرخطی بودن است. این مقدار معمولاً به صورت ترکیبی از درصدی از مقدار قرائت شده به اضافه یک مقدار ثابت (مثلاً $\pm 0.05% + 1mV$) بیان می‌شود. هرچه این عدد کمتر باشد، دستگاه به استاندارد مرجع نزدیک‌تر است.
پایداری زمانی (Time Stability / Drift): مدارهای الکترونیکی با گذشت زمان دچار تغییرات جزئی در مشخصات خود می‌شوند (Aging). یک سیگنال ژنراتور DC با کیفیت باید دارای مشخصات دریفت بسیار پایینی باشد. این پارامتر تعیین می‌کند که اگر ولتاژ خروجی روی ۱۰ ولت تنظیم شود، پس از گذشت ۲۴ ساعت یا یک سال، چه میزان انحراف از این مقدار مجاز است.ضریب دمایی (Temperature Coefficient): تغییرات دمای محیط بر روی ولتاژ مرجع داخلی و مقاومت‌های دقیق دستگاه تأثیر می‌گذارد. ضریب دمایی نشان می‌دهد که به ازای هر درجه تغییر دما (سانتی‌گراد)، خروجی چقدر تغییر می‌کند (مثلاً $5 ppm/^\circ C$). در کاربردهای کالیبراسیون دقیق، دستگاه باید دارای ضریب دمایی بسیار پایینی باشد.

 



۵. کاربرد در کالیبراسیون تجهیزات ابزار دقیق و لوپ‌های کنترلی

یکی از گسترده‌ترین کاربردهای صنعتی سیگنال ژنراتورهای DC، استفاده به عنوان کالیبراتور پروسه (Process Calibrator) در صنایع نفت، گاز، پتروشیمی و اتوماسیون است. سیستم‌های کنترل صنعتی (DCS و PLC) برای دریافت اطلاعات از سنسورها، به سیگنال‌های استاندارد آنالوگ وابسته هستند و اطمینان از صحت این سیگنال‌ها حیاتی است.
تست و کالیبراسیون لوپ ۴ تا ۲۰ میلی‌آمپر: استاندارد رایج انتقال سیگنال در فواصل طولانی، جریان ۴-۲۰mA است. سیگنال ژنراتور DC با قرارگیری در حالت Source Current، جایگزین ترانسمیتر واقعی می‌شود و جریان‌های دقیقی (مانند ۴، ۸، ۱۲، ۱۶ و ۲۰ میلی‌آمپر) را به ورودی کارت آنالوگ PLC تزریق می‌کند. این عمل برای بررسی خطی بودن مبدل‌های آنالوگ به دیجیتال (ADC) ورودی و صحت عملکرد منطق کنترلی ضروری است.
شبیه‌سازی سنسورهای ولتاژی: بسیاری از سنسورها خروجی ولتاژی سطح پایین (مانند ترموکوپل‌ها و لودسل‌ها در حد میلی‌ولت) یا سطح بالا (مانند ۰-۱۰ ولت) دارند. سیگنال ژنراتور DC با تولید ولتاژهای دقیق معادل خروجی سنسور، امکان تست کنترلرها، رکوردرها و نمایشگرها را بدون نیاز به اعمال شرایط فیزیکی واقعی (مانند حرارت یا فشار) فراهم می‌کند. در این کاربرد، امپدانس خروجی پایین ژنراتور مانع از افت ولتاژ و بروز خطا در اندازه‌گیری می‌شود.

۶. مشخصه‌یابی قطعات نیمه‌هادی و تحقیقات آزمایشگاهی

در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی و کنترل کیفیت قطعات الکترونیک، سیگنال ژنراتورهای DC ابزار اصلی برای مشخصه‌یابی (Characterization) قطعات نیمه‌هادی محسوب می‌شوند. تحلیل رفتار قطعاتی نظیر دیودها، ترانزیستورهای BJT و MOSFET، و سلول‌های خورشیدی نیازمند اعمال ولتاژ و جریان دقیق DC است.
رسم منحنی مشخصه جریان-ولتاژ (I-V Curve): برای استخراج منحنی عملکرد یک قطعه، ژنراتور DC در حالت "Sweeping" قرار می‌گیرد. در این حالت، ولتاژ به صورت پله‌ای (Step-by-step) با گام‌های بسیار کوچک افزایش می‌یابد و در هر نقطه جریان عبوری از قطعه اندازه‌گیری می‌شود. دقت ژنراتور در تولید پله‌های ولتاژی دقیق، مستقیماً بر دقت منحنی استخراج شده تأثیرگذار است.

واحد منبع-اندازه‌گیری (SMU): فرم پیشرفته‌تری از سیگنال ژنراتورهای DC، دستگاه‌های SMU (Source Measure Unit) هستند. این تجهیزات توانایی اعمال ولتاژ و اندازه‌گیری همزمان جریان (یا برعکس) را با دقت بسیار بالا دارند. استفاده از SMU برای تست جریان نشتی (Leakage Current) در حد فمتو آمپر و ولتاژ شکست (Breakdown Voltage) در نیمه‌هادی‌ها الزامی است. پایداری ولتاژ DC در این تست‌ها حیاتی است، زیرا هرگونه نوسان ولتاژ می‌تواند منجر به جریان‌های خازنی ناخواسته و خطای اندازه‌گیری شود.
نتیجه‌گیری

سیگنال ژنراتورهای DC، رکن اصلی اندازه‌گیری و کنترل دقیق در مهندسی الکترونیک و ابزار دقیق هستند. این دستگاه‌ها با ارائه خروجی‌های ولتاژ و جریان پایدار، بدون نویز و با دقت بالا، تمایز فنی آشکاری با منابع تغذیه معمولی و ژنراتورهای سیگنال AC دارند. کاربرد آن‌ها از کالیبراسیون ترانسمیترهای صنعتی در محیط‌های عملیاتی تا تحلیل دقیق رفتار نیمه‌هادی‌ها در آزمایشگاه‌های پیشرفته گسترده است. انتخاب صحیح یک سیگنال ژنراتور DC نیازمند شناخت دقیق پارامترهایی چون دقت، رزولوشن، پایداری زمانی و قابلیت‌های جریان‌دهی است تا اطمینان از صحت عملکرد سیستم‌های تحت تست حاصل گردد.

در پایان، اگر به دنبال تجهیزاتی با کارایی بالا و قیمت مقرون‌به‌صرفه هستید، مدل FNIRSI SG-004A گزینه‌ای قابل توجه است. سیگنال ژنراتور پرتابل FNIRSI SG-004A با خطای کمتر از ۰.۲٪، قابلیت رسم منحنی Real-Time و پشتیبانی از پروتکل Modbus، ابزاری کارآمد جهت کالیبراسیون دقیق سیستم‌های PLC و درایوهای صنعتی محسوب می‌شود. برای بررسی مشخصات فنی تکمیلی و خرید اطمینان‌بخش این محصول از تامین‌کنندگان معتبر، می‌توانید به وب‌سایت مرجع جویشگر مراجعه فرمایید.

سوالات متداول (FAQ)

۱. تفاوت مفهومی بین "رزولوشن" و "دقت" در سیگنال ژنراتور DC چیست؟ رزولوشن (Resolution) به کوچکترین گام تغییر قابل اعمال در خروجی دستگاه اشاره دارد (مثلاً ۱ میلی‌ولت). اما دقت (Accuracy) بیانگر میزان انطباق خروجی واقعی دستگاه با مقدار استاندارد تنظیم شده است. دقت پارامتر مهم‌تری برای صحت‌سنجی سیستم‌هاست.

۲. چرا استفاده از فانکشن ژنراتور AC برای کالیبراسیون دقیق DC توصیه نمی‌شود؟ فانکشن ژنراتورها جهت تولید سیگنال‌های متناوب بهینه شده‌اند. مدارهای تولید DC Offset در آن‌ها فاقد پایداری حرارتی، دقت و رزولوشن لازم برای کاربردهای کالیبراسیون هستند و نویز خروجی آن‌ها معمولاً بالاتر از حد مجاز استاندارد کالیبراسیون است.

۳. مفهوم Compliance Voltage در سیگنال ژنراتورهای جریان چیست؟ زمانی که ژنراتور در حالت منبع جریان (Current Source) عمل می‌کند، برای حفظ جریان ثابت در بار، ولتاژ خروجی را تغییر می‌دهد. Compliance Voltage حداکثر ولتاژی است که دستگاه قادر به تولید آن است. اگر ولتاژ مورد نیاز بار از این حد فراتر رود، دستگاه از حالت رگولاسیون خارج خواهد شد.

۴. آیا سیگنال ژنراتور DC قابلیت جایگزینی با منبع تغذیه را دارد؟ اگرچه از نظر تئوری امکان‌پذیر است، اما به دلیل محدودیت توان خروجی و طراحی خاص مدارهای دقیق، توصیه نمی‌شود. اتصال بارهای سلفی یا خازنی بزرگ و مصرف‌کننده‌های توان بالا می‌تواند به مدارهای حساس خروجی ژنراتور آسیب برساند.